I- GİRİŞ

506 sayılı Kanun döneminde sadece hizmet akdi ile çalıştırılan sigortalılara ödenmekte olan geçici iş göremezlik ödeneği, 5510 sayılı Kanun ile belli şartlarla köy ve mahalle muhtarları ile kendi nam ve hesabına çalışan sigortalılara da verilmeye başlanmıştır. Kamu idarelerinde çalıştırılanlara (memurlar) iş göremezliklerinin devam ettiği sürelerde maaşlarının ödenmesine devam edilmesi nedeniyle geçici iş göremezlik ödeneği ödenmemektedir. Kısa Vadeli Sigorta Kolları Uygulama Yönetmeliği(1)‘nin 13. maddesinde geçici iş göremezlik, sigortalının iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık hallerinde Kurum’ca yetkilendirilen hekim veya sağlık kurulu raporlarında belirtilen istirahat süresince geçici olarak çalışamama hali olarak; geçici iş göremezlik ödeneği ise iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık hallerinde Kanun’da belirtilen geçici iş göremezlik sürelerinde verilen ödenek olarak tanımlanmıştır. Geçici iş göremezlik ödeneğinin verilme usul ve esasları 5510 sayılı Kanun’un 18. maddesinde, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği’nin(2) 42, 43 ve 44. maddelerinde ve Kısa Vadeli Sigorta Kolları Uygulama Yönetmeliği’nin 13, 14 ve 15. maddelerinde ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

II- GEÇİCİ İŞ GÖREMEZLİK ÖDENEĞİNDEN FAYDALANMA HAKKI OLAN SİGORTALILAR

A- İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI NEDENİYLE GEÇİCİ İŞ GÖREMEZLİK ÖDENEĞİNDEN YARARLANABİLENLER

İş kazası ve meslek hastalığı nedeniyle geçici iş göremezlik ödeneği uygulaması,5510 sayılı Kanun’un 4. maddesi birinci fıkrasının (a) bendine göre çalıştırılanlar ile (hizmet akdiyle alıştırılan sigortalılar ve bu madde kapsamında sigortalı kabul edilenler) Kanun’un 4. maddesi birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında bulunan köy veya mahalle muhtarları ile kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlar ve 5510 sayılı Kanun’un 5. maddesine göre haklarında sadece bazı sigorta kollarının uygulanabildiği sigortalılar (hizmet akdi ile çalışmamakla birlikte, ceza infaz kurumları ile tutukevleri bünyesinde oluşturulan tesis, atölye ve benzeri ünitelerde çalıştırılan hükümlüler ile çırak, stajyerler ve kursiyerler gibi) için söz konusudur.

B- HASTALIK NEDENİYLE GEÇİCİ İŞ GÖREMEZLİK ÖDENEĞİNDEN YARARLANABİLENLER

Hastalık nedeniyle ödenen geçici iş göremezlik ödeneğinden sadece 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesi birinci fıkrasının (a) bendine göre çalıştırılanlar ile (hizmet akdiyle çalıştırılan sigortalılar ve bu madde kapsamında sigortalı kabul edilenler) 5510 sayılı Kanun’un 5. maddesine göre haklarında bazı sigorta kolları uygulanabilen sigortalılar yararlanabilmektedir. 5510 sayılı Kanun’un 18. maddesinin 1. fıkrası (b) bendi hükmü nedeniyle köy veya mahalle muhtarları ile kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanların hastalıkları dolayısıyla maruz kaldıkları geçici iş göremezlik hallerinde ödenek ödenme imkanı bulunmamaktadır.

C- ANALIK NEDENİYLE GEÇİCİ İŞ GÖREMEZLİK ÖDENEĞİNDEN YARARLANABİLENLER

Analık nedeniyle ödenen geçici iş göremezlik ödeneğinden sadece kadın sigortalı olup; hizmet akdiyle çalıştırılan sigortalılar ile 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendinde belirtilen muhtarlar ve aynı bentde yer alan ticarî kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usûlde gelir vergisi mükellefi olanlar, gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar ve tarımsal faaliyette bulunanlar yararlanabilmektedir. 5510 sayılı Kanun’un 18. maddesi 1. fıkrası (c) ve (d) bentleri hükümleri nedeniyle 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında sigortalı sayılan anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortakları, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, diğer şirket ve donatma iştiraklerinin ise tüm ortaklarına analık nedeniyle geçici iş göremezlik ödeneği ödenmesine imkan bulunmamaktadır.

III- GEÇİCİ İŞ GÖREMEZLİK ÖDENEĞİ ÖDENEBİLMESİ İÇİN GEREKLİ ŞARTLAR

A- ÖN ŞARTLAR

1- İş kazası, meslek hastalığı, hastalık veya analık hallerinden biri nedeniyle geçici iş göremezliğe uğranılması gereklidir.

2- Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından yetki verilmiş hekim ve sağlık kurullarından sağlık raporu alınması gerekmektedir.

Kısa Vadeli Sigorta Kolları Uygulama Tebliği’nin 14. maddesine göre;

‘(I) Sigortalıya geçici iş göremezlik ödeneği verilebilmesi için Kurum’ca yetkilendirilen hekim veya sağlık kurullarından istirahat raporu alınmış olması şarttır. Bunların dışında kalan hekim veya sağlık kurulları tarafından verilen ve istirahat süresi on günü geçmeyen raporlar, Kurum’ca yetkilendirilen hekim tarafından, on günü aşan raporlar ise sağlık kurulunca onandığı takdirde geçerli sayılır. Ancak, Kurum’ca yetkilendirilen sağlık tesisleri dışındaki sağlık tesislerinde yapılan tedavinin aciliyetinin Kurum’ca belirlenecek sağlık tesisince kabul edilmesi halinde istirahat raporlarının ayrıca tasdikine gerek duyulmaz.

(II) Ülkemizin taraf olduğu uluslararası sosyal güvenlik sözleşmeleri hükümleri çerçevesinde akit ülke sigorta kurumu mevzuatına göre düzenlenmiş ve sözleşmenin uygulanmasına ilişkin formülerlerle Kurum’a bildirilmiş ayaktan veya yatarak tedavilerde verilen istirahat raporları aynen kabul edilir.

(III) Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında olup, işverenleri tarafından yurtdışında görevlendirilen sigortalılar ile Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında bulunan ve yürütmekte oldukları iş veya çalışma konuları nedeniyle yurt dışında bulunan sigortalılara ve Kanun’un 5. maddesi (g) bendi kapsamındaki sigortalılara ülkemiz ile sosyal güvenlik sözleşmesi bulunmayan ülkelerdeki tedavileri sonucu verilen istirahat raporlarının ilgili ülke mevzuatına uygun olduğunun ülkemiz dış temsilciliklerince onanması halinde, Kurum’ca yetkilendirilen hekim ve sağlık kurullarının ayrıca onayı aranmaz.

(IV) Sigortalıların üçüncü fıkrada belirtilen haller dışında yurt dışında bulundukları sırada gördükleri tedavi sonucunda aldıkları raporlar için birinci fıkra hükümleri uygulanır.

(V) Tek hekim ayaktan tedavilerde tedavi altına aldığı sigortalıya bir defada en çok 10 gün istirahat verebilir ve kesintisiz bunu bir defa tekrarlayabilir. Tek hekimden iki defa istirahat almış olan sigortalının tedavisine devam edilmesi gerektiği takdirde, sigortalı Kurum’ca yetkilendirilen sağlık kuruluna sevk edilir.

(VI) Sigortalılara bir takvim yılı içinde tek hekim tarafından ayaktan tedavilerde verilecek istirahat sürelerinin toplamı 40 günü geçemez. Bu süreyi aşan istirahat raporları sağlık kurulunca verilir.’

B- ÖZEL ŞARTLAR

1- Köy veya mahalle muhtarları ile hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlara geçici iş göremezlik ödeneği ödenebilmesi için prim borçlarının olmaması ve yatarak tedavi görmeleri nedeniyle geçici iş göremezliğe uğramaları gerekmektedir. Ancak bu kişilere doğum öncesi ve sonrası süreler için yapılacak ödemeler sırasında yatarak tedavi görme şartı aranmamaktadır.

2- Hizmet akdiyle çalıştırılan sigortalılar (5510 sayılı Kanun’un 4. maddesi birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı bulunanlar) ile 5510 sayılı Kanun’un 5. maddesine göre haklarında bazı sigorta kolları uygulanabilen sigortalıların hastalık nedeniyle geçici iş göremezlik ödeneği alabilmeleri için iş göremezliğin başladığı tarihten önceki bir yıl içinde en az doksan gün kısa vadeli sigorta primi bildirilmiş olması gerekmektedir.

3- 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesi birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı bulunanlar (hizmet akdiyle çalıştırılanlar ve aynı madde kapsamında sigortalı kabul edilenler) ile 5510 sayılı Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendinde belirtilen muhtarlar ve aynı bentte yer alan ticarî kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usûlde gelir vergisi mükellefi olanlar, gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar ve tarımsal faaliyette bulunanların analık nedeniyle geçici iş göremezlik ödeneğinden yararlanabilmeleri için doğumdan önceki bir yıl içinde en az doksan gün kısa vadeli sigorta primi bildirilmiş olması gerekmektedir.

IV- GEÇİCİ İŞ GÖREMEZLİK Ö-DENEĞİ ÖDENEBİLEN SÜRELER

Geçici iş göremezlik ödeneği, iş kazası ve meslek hastalığı nedeniyle iş göremez durumda kalınan her gün için; hastalık nedeniyle iş göremezlik halinde geçici iş göremezliğin üçüncü gününden başlayarak her gün için; analık halinde doğumdan önceki ve sonraki sekizer haftalık sürede, çoğul gebelik halinde ise doğumdan önceki sekiz haftalık süreye iki haftalık süre ilâve edilerek çalışmadığı her gün için, sigortalı kadının isteği ve hekimin onayı ile doğuma üç hafta kalıncaya kadar çalışılması halinde de doğum sonrası istirahat süresine eklenen süreler için ödenebilmektedir.

V- GEÇİCİ İŞ GÖREMEZLİK ÖDENEĞİNİN TUTARI VE HESAPLANMA ŞEKLİ

5510 sayılı Kanun’un 18. maddesine göre;

‘İş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve sigortalı kadının analığı halinde verilecek geçici iş göremezlik ödeneği, yatarak tedavilerde 5510 sayılı Kanun’un 17. maddesine göre hesaplanacak günlük kazancının yarısı, ayaktan tedavilerde ise üçte ikisidir.

Sigorta prim ve ödeneklerinin hesabına esas tutulacak günlük kazançların alt sınırında meydana gelecek değişikliklerde, yeniden tespit edilen alt sınırın altında bir günlük kazanç üzerinden ödenek almakta bulunanların veya almaya hak kazanmış veya kazanacak olanların bu ödenekleri, günlük kazançlarının alt sınırındaki değişikliklerin yürürlüğe girdiği tarihten başlayarak değiştirilmiş günlük kazançların alt sınırına göre ödenir.

Bir sigortalıda iş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık hallerinden birkaçı birleşirse, geçici iş göremezlik ödeneklerinden en yükseği verilir.

Geçici iş göremezlik ödenekleri, toplu iş sözleşmesi yapılan işyerleri ile kamu idarelerinin işverenleri tarafından Kurum’ca belirlenen usûl ve esaslara göre Kurum adına sigortalılara ödenerek, daha sonra Kurum ile mahsuplaşmak suretiyle tahsil edilebilir.’

Geçici iş göremezlik ödeneğine esas tutulacak günlük kazanç 5510 sayılı Kanun’un 17. maddesinde yer alan;

‘İş kazası, meslek hastalığı, hastalık ve analık hallerinde verilecek ödeneklerin veya bağlanacak gelirlerin hesabına esas tutulacak günlük kazanç; iş kazasının veya doğumun olduğu tarihten, meslek hastalığı veya hastalık halinde ise iş göremezliğin başladığı tarihten önceki oniki aydaki son üç ay içinde 80. maddeye göre hesaplanacak prime esas kazançlar toplamının, bu kazançlara esas prim ödeme gün sayısına bölünmesi suretiyle hesaplanır.

Oniki aylık dönemde çalışmamış ve ücret almamış olan sigortalı, çalışmaya başladığı ay içinde iş kazası veya meslek hastalığı nedeniyle iş göremezliğe uğrarsa verilecek ödeneklerin veya bağlanacak gelirlerin hesabına esas günlük kazanç; çalışmaya başladığı tarih ile iş göremezliğinin başladığı tarih arasındaki sürede elde ettiği prime esas günlük kazanç toplamının, çalıştığı gün sayısına bölünmesi suretiyle; çalışmaya başladığı gün iş kazasına uğraması halinde ise aynı veya emsal işte çalışan benzeri bir sigortalının günlük kazancı esas tutulur.’ hükümleri esas alınmak suretiyle hesaplanmaktadır.

VI- SONUÇ

Geçici iş göremezlik ödeneği 506 sayılı Kanun döneminde sadece hizmet akdiyle çalıştırılanlara verilmekte iken 5510 sayılı Kanun ile norm ve standart birliği ilkesi kapsamında bağımsız çalışanlara da verilmeye başlanmıştır. Ancak hizmet akdiyle çalıştırılanlara iş kazası ve meslek hastalığı, hastalık ve analık hallerinde verilen bu ödenek, kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlara hastalık halinde verilmemektedir. Yine hizmet akdiyle çalışan sigortalılara ayakta ve yatarak tedavilerde istirahatlı kalınan günler için geçici iş göremezlik ödeneği ödenmekte iken bağımsız çalışanlara sadece yatarak tedavilerde ödenmektedir. İş göremez duruma düştüklerinde maaşlarını almaya devam eden devlet memurları ile ilgili olarak ise geçici iş göremezlik ödeneği uygulaması bulunmamaktadır.

Yazar:HarunORDU*

Yaklaşım / Mart 2010 / Sayı: 207